Khó khăn nhất của một người được đào tạo từ nhà trường Việt Nam như tôi hiện nay khi phải tiếp cận với một lí thuyết nào đó của Phương Tây là cách tư duy trong hệ thống khái niệm của nó. Tất nhiên, ngoại ngữ hay tài liệu cũng là những khó khăn đáng kể, nhưng đó là chuyện khác. Sau đây tôi chia sẻ vài bài học mà tôi học được từ thầy và sư huynh, khả dĩ khắc phục khó khăn này.
1/ Đọc từ nguồn ảnh hưởng và phê phán. Một lí thuyết được hình thành và phát triển từ các nguồn ảnh hưởng và bằng cách nó phê phán góc nhìn trước đó. Nắm được nguồn ảnh hưởng và phê phán thì ta nắm được tính lịch sử của lí thuyết. Gadamer ảnh hưởng Heidegger và phê phán Kant. Jauss ảnh hưởng Gadamer và phê phán quan niệm về lịch sử [có tính] khách quan. Điều quan trọng trong cách đọc này là nắm được ảnh hưởng từ cái gì và phê phán bằng cái gì. Từ cái ảnh hưởng đến cái dùng phê phán là một khoảng cách. Khoảng cách ấy là chỗ mới của sự thay đổi lí thuyết. Jauss giải thích lại khái niệm logic của câu hỏi và câu trả lời của Collingwood để xoay chuyển cái vòng tuần hoàn thông diễn giữa quá khứ và hiện tại của Gadamer, vốn là thứ mà ông ảnh hưởng Gadamer. Sự giải thích lại này là cái khoảng cách ấy. Xét cho đến tận cùng, nó là đầu mối cho sự phát triển lí thuyết của Jauss.
2/ Đọc từ khởi nguyên. Các lí thuyết được hoàn thiện bằng các công trình tổng kết, hệ thống hóa; nhưng để hiểu được phần xương cốt của nó, phải theo dõi nó từ khởi nguyên. Tất nhiên, đây là các công trình đề xuất lí thuyết, không phải công trình dẫn nhập hay phân tích hay miêu tả. Nhiều khi khởi nguyên của một cuốn sách là một vài bài báo phân tích trường hợp. Iser phân tích các trường hợp văn xuôi trước khi đề xuất lí thuyết của ông ấy. Fish cũng vậy. Jauss làm một luận văn hậu tiến sĩ phân tích các văn bản văn học trung cổ trước khi tuyên bố về một phương pháp viết lịch sử văn học mới. Nhất thiết phải đọc những công trình khởi nguyên này. Một lí thuyết bao giờ cũng hình thành từ một góc nhìn, một phương pháp, vận dụng vào một số trường hợp cụ thể. Quan sát hết tất cả, ta sẽ biết được ưu và khuyết của nó.
3/ Đọc bằng khái niệm. Mọi sự mở rộng và phát triển hay đề xuất lí thuyết, xét cho cùng đều là sự mở rộng, phát triển hay đề xuất khái niệm. Bản đồ một lí thuyết, xét cho cùng là bản đồ các khái niệm của lí thuyết ấy. Các khái niệm có liên quan với nhau nằm cùng hệ thống thì soi sáng cho nhau. Một khái niệm xuyên qua các hệ thống thì cho thấy khả năng đa dạng của nó, và có thể được mở rộng sang các hệ thống mới. Khái niệm “horizon” đi từ triết học, thông diễn học đến xã hội học rồi đến lí thuyết văn học. Mỗi lần chuyển hệ thống, nó lại tăng thêm các phạm vi vận dụng. Đến “horizon of expectations” của Jauss thì có các phạm vi triết học hiện tượng học, thông diễn học triết học, xã hội học nhận thức… trong đó rồi.
Và cuối cùng, không liên quan nhưng rất quan trọng, hãy đọc toàn bộ trước khi nói về nó, hay ít ra, là toàn bộ những công trình chủ chốt. Thầy tôi nói tôi rằng chỉ người đọc toàn bộ công trình quan trọng của Kant thì mới được quyền nói về Kant.
Nên khi tôi làm luận văn sử dụng lí thuyết của Jauss, điều đầu tiên tôi làm là thực hiện một cái chuyên đề về Jauss: “Jauss đã nói gì về hành trình lí thuyết của ông”. Một cái nhan đề rất chuối, giống kiểu Ngọc Trinh nói gì về bạn trai của mình!
Nhưng sau gần 5 năm, tôi thấy đó là cái chuyên đề hữu ích nhất. Còn lại, dù rất tiện dụng cho luận văn, nhưng đều chuối cả.
Bình luận về bài viết này